رودیولا (Rhodiola)

رودیولا روزا (Rhodiola Rosea) نام علمی گیاهی است که به اختصار “رودیولا” خوانده می‌شود. این گیاه سردسیری به طور طبیعی در مناطق کوهستانی و سردسیر شمال اروپا، آسیا و آمریکای شمالی رویش می‌کند و استفاده دارویی از آن در طب سنتی سابقه‌ای طولانی دارد. رودیولا یک آداپتوژن (adaptogenic) است. یعنی عاملی که هنگام رویارویی با انواع استرس (فیزیکی، محیطی، احساسی) از بدن پشتیبانی می‌کند و در تندرستی کلی موثر است. گفته می‌شود که یک تا دو هفته مصرف منظم عصاره ریشه Rhodiola می‌تواند در بهبود استرس، خستگی، اضطراب و افسردگی موثر باشد. مردم روسیه و کشورهای اسکاندیناوی آن را به دلیل خواصی که در افزایش طول عمر، استقامت، مقاومت در برابر بیماری، محافظت از سلولها در برابر آسیب و تنظیم ضربان قلب دارد، مصرف می‌کنند. مقاله حاضر رودیولا، ویژگیها و فواید گوناگون آن را مورد بررسی قرار داده است.

معرفی گیاه رودیولا

رودیولا یک گیاه گلدار چند ساله از جنس Rhodiola و خانواده Crassulaceae است. نام آن از کلمه لاتین rhodios به معنای “گل رز” گرفته شده است. دلیل این نامگذاری خواص نیروبخش و آرام‌بخش گیاه و همچنین، رایحه مطبوع و ملایم آن است که شباهت به بوی گل رز باغی دارد. این گیاه چند ساله علفی با گلهای زرد، معمولا در خاک خشک شنی، روی صخره‌ها و در شکاف سنگهای کوهستانی می‌روید. بهترین شرایط پرورش آن آب و هوای سرد است و از این رو، رودیولای سیبری یکی از بهترین انواع شناخته شده در جهان است.

سایر نامهای رودیولا

رودیولا به نامهای زیر نیز شناخته می‌شود:

• رودیولا ریزوم (Rhodiola Rhizome)
• ریدولا (Rhidola)
• ریشه طلایی (Golden Root)
• ریشه قطب شمال (Arctic Root)
• جنسینگ توندرا (Tundra Ginseng)
• ریشه گل رز (Rose Root)
• روزاوین (Rosavin)
• روزنروت (Rosenroot)

ترکیبات فعال

خواص متنوعی که به گیاه رودیولا نسبت داده می‌شود، مربوط به ریشه‌های آن (ریزومها) است. بیشتر از 140 ترکیب فعال زیستی و شش گروه از فیتوکمیکال‌ها در  ریشه این گیاه وجود دارد. قوی‌ترین و موثرترین آنها روزاوین (rosavin) و سالیدروسید (salidroside) هستند. ترکیب اخیر رودیولوزید نیز خوانده می‌شود. روزاوین به همراه رودیولین، روزین، روزارین و روزیریدین، ترکیبات گلیکوزید سینامیل الکل هستند. ترکیبات نام‌برده در کنار تیروزول، مهمترین عناصر گیاهی مورد نیاز برای عملکرد درمانی هستند. از ویژگیهای رودیولا وجود منحصر به فرد روزاوین و محتوای نسبتاً بالای آن است که در حال حاضر یک نشانگر مورد قبول برای تشخیص خلوص Rhodiola و عصاره‌های آن است. عصاره ریشه گیاه با حداقل 3٪ روزاوین و 1٪ سالیدروسید استاندارد می‌شود (نسبت 3:1 نسبت طبیعی این ترکیبات در ریشه گیاه است). همه ترکیبات شیمیایی موجود در گیاه هنوز شناسایی نشده‌اند و عناصری که مسئول فواید متعدد سلامتی آن هستند، هنوز نیاز به بررسی و تایید دارند.

مکانیسم عمل

رودیولا بیشتر به علت توانایی خود در کاهش استرس و اضطراب شناخته شده است. مکانیسم‌هایی که پشت این توانایی قرار دارد پیچیده بوده، به خوبی شناخته نشده‌اند. اما بر اساس آنچه تاکنون می‌دانیم این توانایی تا حدی مربوط به نقش این گیاه در کاهش ترشح کورتیزول (هورمون استرس) در شرایط استرس‌زا است. سایر مکانیسم‌های شناخته شده‌ای که رودیولا از طریق آنها اثرات مفید خود را اعمال می‌کند، عبارتند از:

• تحریک تولید اندورفین که منجر به افزایش احساس خوب می‌شود (اندورفین‌ها باعث افزایش درخشندگی پوست نیز می‌شوند).
• پشتیبانی از غشای سلولها در برابر اثرات زیان‌آور رادیکال‌های آزاد که منجر به محافظت از پوست و به تاخیر انداختن پیری می‌شود.
• خواص آنتی‌اکسیدانی رودیولا باعث می‌شود که بتواند در برابر حملات اکسیداتیو مربوط به استرس و محیط از بدن محافظت کند. خواص آنتی‌اکسیدانی Rhodiola اثرات ضد خستگی نیز دارد و باعث تقویت عملکرد شناختی و فیزیکی می‌شود.
• تعامل با عوامل موثر در پاسخ‌دهی به استرس (ترکیباتی مانند سروتونین و بتا-اندورفین)، که منجر به بهبود عملکرد شناختی و فیزیکی می‌شود.

فواید رودیولا

علت اینکه رودیولا را “ریشه طلایی” نامیده‌اند، خواص زیادی است که به آن نسبت داده می‌شود. پژوهشهای علمی زیادی در این‌مورد انجام شده است. بیشتر این پژوهشها به کارایی Rhodiola در عملکردهای شناختی و ذهنی، استرس، خستگی و فرسودگی و مکانیسمهای دست اندرکار مربوط می‌شوند. آنچه در ادامه می‌خوانید خلاصه‌ای از خواصRhodiola  در حیطه‌های سلامتی و ورزشی، بر مبنای تحقیقات انجام شده است:

فواید سلامتی رودیولا

خواص آداپتوژنیک

رودیولا از دیرباز در طب سنتی مورد استفاده درمانی بوده و فواید آن به خوبی تثبیت شده است. این نکته باعث ایجاد انگیزه در پژوهشگران برای انجام تحقیقات مدرن علمی روی این گیاه شده است. شاید مهمترین نتیجه این پژوهشها، شناسایی گیاه به عنوان یک “آداپتوژن” بوده است. واژه آداپتوژن نخستین بار در سال 1947 توسط یک دانشمند روسی (نیکلای لازارف) مورد استفاده قرار گرفت. در تعریف وی، آداپتوژن عاملی است که از طریق ایجاد مقاومت غیر‌اختصاصی به موجود زنده کمک می‌کند تا بتواند با عوامل استرس‌زا (فیزیکی، شیمیایی، بیولوژیکی) مقابله کند. ترکیبات آداپتوژن اثر خود را بدون مختل کردن فرایندهای طبیعی فیزیولوژیکی بدن ایجاد می‌کنند و هنگامی که تعادل محیط داخلی بدن به هم می‌خورد، این فرایندها را حفظ یا بازیابی می‌کنند. مقابله موفقیت‌آمیز با هر نوع استرس و موقعیت استرس‌زا نیازمند ایجاد سازگاری است. آداپتوژن‌های گیاهی فرآیندهای فیزیولوژیکی بدن موجود زنده را برای شروع سازگاری هدایت می‌کنند تا بتواند موقعیت استرس‌زا را بهتر مدیریت کند.

تصور می‌رود اثرات مفید رودیولا بیشتر ناشی از خواص آداپتوژنیک قوی آن است. از این رو، می‌تواند به کاهش استرس، بهبود خلق و خو، بهبود عملکرد فیزیکی و شناختی، افزایش انرژی و کاهش خستگی در هنگام استرس کمک کند که جملگی با ارتقاء تندرستی عمومی همراه هستند. به دلیل داشتن این ویژگیها، برخی Rhodiola را به عنوان “یک آداپتور‌ساز همه کاره” توصیف کرده اند. خاصیت آداپتوژنیک Rhodiola به ترکیبات فعال زیستی ریشه آن (عمدتا سالیدروسید و روزاوین) مربوط است.

کاهش استرس

مطالعات انجام شده در کشورهای مختلف، نقش رودیولا را به عنوان یک عامل ضد استرس تایید کرده‌اند. اگرچه مکانیسم‌ این اثر هنوز کاملا شناخته نشده است، اما مسلما، مصرف عصاره ریشه گیاه انعطاف‌پذیری در برابر استرس را، هم در سطح سلولی و هم در سطح سیستمیک، افزایش می‌دهد. مصرف منظم Rhodiola به مدت چهار هفته، منجر به بهبود علائم استرس و ناتوانی‌های مرتبط با استرس در کار، زندگی اجتماعی و خانواده می‌شود. Rhodiola با تقویت پاسخ به استرس‌های فیزیکی و روانی به محافظت از بدن در برابر برخی بیماریها کمک می‌کند.

نقش عصاره ریشه گیاه در بهبود اختلالات خوردن ناشی از استرس نیز بررسی شده است. این عصاره می‌تواند از پرخوری ناشی از استرس پیشگیری کند یا آن را کاهش دهد. مصرف رودیولا همچنین با سطوح پایین‌تری از هورمون استرس در خون همراه است که می‌تواند در کاهش پرخوری نقش داشته باشد. بعلاوه، Rhodiola علائم فرسودگی شغلی را که به استرس مزمن مرتبط هستند، بهبود می‌بخشد.

رفع خستگی

استرس، اضطراب و خواب ناکافی از عوامل موثر در ایجاد خستگی روحی و جسمی هستند. خواص آداپتوژنیک رودیولا به کاهش خستگی نیز کمک می‌کند. بر اساس گزارشهای موجود، پس از یک تا هشت هفته مصرف مکمل آن، پیشرفت قابل توجهی در کاهش خستگی مزمن، علائم شاخص مرتبط با فرسودگی (مانند خستگی یا افت عملکرد) و بهبود کیفیت زندگی ایجاد می‌شود. همچنین، مصرف این مکمل توسط دانشجویان باعث بهبود عملکردهای عصبی-حرکتی، عملکرد ذهنی (بویژه تمرکز و کاهش پاسخ کورتیزول به استرس بیداری) و تندرستی عمومی شده،  خستگی ذهنی، الگوهای مختل شده خواب، بی ثباتی خلق و خو و انگیزه مطالعه را بهبود می‌بخشد.

اضطراب و افسردگی

در مورد تاثیر مصرف رودیولا در درمان افسردگی و اضطراب نتایج دلگرم کننده‌ای وجود دارد. Rhodiola پاسخ‌دهی به استرس فیزیولوژیکی و به دنبال آن، اضطراب و خلق و خو را تعدیل می‌کند. بعلاوه، مصرف عصاره ریشه آن به کاهش علائم اختلال اضطراب فراگیر (GAD) در بزرگسالان کمک کرده، معیارهای کلی خلق منفی، خشم، افسردگی، سردرگمی، بی‌خوابی و بی‌ثباتی عاطفی را به طور موثری بهتر می‌کند. برخی مکانیسم‌های مولکولی شناخته شده موثر در ایجاد اثرات ضد افسردگی عصاره رودیولا عبارتند از:

• تحریک آزادسازی نوروپپتید-Y در سلول‌های نوروگلیال
• کنترل بیش از 50 ژن درگیر در تنظیم رفتار، خلق و اختلالات افسردگی
• تنظیم هموستاز محور هیپوتالاموس-هیپوفیز-آدرنال (HPA)
• بهبود سطوح سروتونین
• تحریک تکثیر سلول‌های بنیادی عصبی در هیپوکامپ و ترمیم نورون‌های آسیب‌دیده
• متعادل کردن انتقال‌دهنده‌های‌عصبی در مغز

بهبود عملکرد مغز

مصرف مکمل رودیولا در کنار ورزش، تغذیه مناسب و خواب شبانه کافی به قوی نگه داشتن مغز کمک می‌کند. رودیولا یادگیری را بهتر کرده، در تحریک شناختی و آرامش عاطفی موثر است. اینها فوایدی برای عملکرد شناختی، حافظه فوری و حفظ طولانی مدت عملکردهای مغز دارند. رودیولا همچنین، ظرفیت توجه، سرعت ادراک دیداری و شنیداری و عملکرد ذهنی را  بهتر می‌کند. این توانایی‌ها در درجه اول به قدرت آن در تحریک مؤلفه‌های سیستم پاسخ به استرس (شامل موارد زیر) بستگی دارد:

• انتقال‌دهنده‌های عصبی مونوآمین مانند سروتونین و کاتکول آمین
• پپتیدهای شبه افیونی مانند β-اندورفین (بتا اندورفین ها از شدت پاسخ استرس می‌کاهند)
• گیرنده‌های نورآدرنالین، سروتونین، دوپامین و استیل کولین در سیستم عصبی مرکزی (CNS)

بعلاوه، رودیولا با افزایش نفوذپذیری سد خونی مغزی در برابر پیش‌سازهای دوپامین و سروتونین، کاهش سطح کورتیکوسترون و افزایش بیان ژن‌های پاسخ‌دهنده به استرس از عملکرد مغز پشتیبانی می‌کند.

محافظت از قلب

در مورد تاثیر مصرف رودیولا بر محافظت قلب مطالعات زیادی صورت گرفته و مصرف عصاره این گیاه را در موارد زیر موثر دانسته‌اند:

• پیشگیری از آسیب قلبی ناشی از استرس با کاهش سطح کاتکول آمین‌ها و آدنوزین مونوفسفات حلقوی (cAMP)
• فعال کردن گیرنده‌های اپیوئیدی در ماهیچه قلب و جلوگیری از آریتمی‌ها
• کاهش فشار خون سیستولیک و ضربان قلب
• کاهش پیشرفت آترواسکلروز با تنظیم متابولیسم لیپید، بازیابی ظرفیت‌های آنتی‌اکسیدانی، کاهش سیتوکین‌های پیش‌التهابی
• تعدیل آسیب و اختلال عملکرد ناشی از استرس در بافت قلبی عروقی
• تاثیر مثبت بر درمان بیماری ایسکمیک قلب

مدیریت دیابت

در تحقیقات حیوانی، رودیولا به مدیریت بهتر دیابت کمک کرده است. ترکیب سالیدروسید ریشه گیاه موشهای دیابتی را در برابر نفروپاتی (بیماری کلیوی) محافظت می‌کند. اگرچه، این نتایج را نمی‌توان به انسان تعمیم داد، اما، می‌توان به عنوان دلیل قانع کننده‌ای برای بررسی اثرات مفید رودیولا بر دیابت در انسان از آن استفاده کرد.

خواص ضد سرطانی

مطالعات آزمایشگاهی و حیوانی نشان داده‌اند که ترکیب سالیدروسید قادر به جلوگیری از رشد سلول‌های سرطانی در مثانه، معده و روده بزرگ است. با این حال، نقش آن در انسان هنوز ناشناخته است.

اثرات تولید مثلی

با توجه به اینکه استرس بر فعالیت محور هیپوتالاموس-هیپوفیز-گناد تاثیر گذاشته، کنترل سیستم تولید مثل را مختل می‌کند، کاهش استرس راهی برای سلامت تولید مثل است. شاید به همین دلیل است که مصرف عصاره رودیولا قادر به تقویت تخمک‌گذاری در زنان بوده است. این عصاره در شرایطی که داروها موثر نبوده‌اند، منجر به بارداری موفقیت آمیز شده است. مطالعات انسانی و حیوانی انجام شده نیز بر نقش رودیولا بر بهبود سلامت باروری در زنان و مردان صحه گذاشته‌اند.

سایر فواید رودیولا

ردیولا همچنین در سلامت دستگاه گوارش و بیماری انسدادی مزمن ریه نقش موثری دارد. همچنین مطالعاتی که بر روی ارگانیسمها (مگس‌های میوه، کرم‌ها، مخمرها) انجام شده، بیانگر وجود خواص ضد پیری، افزایش طول عمر و اثرات ضد سرطانی آن بوده است